به گزارش روز پنجشنبه خبرنگار فرهنگی ایرنا ششمین نشست از سلسله نشست‌های صلح و ادبیات با عنوان جنگ و صلح در ادبیات تعزیه به همت کمیته صلح و ادبیات؛ بیست و هفتم شهریور ماه در سرای اهل قلم با حضور داوود فتحعلی بیگی نویسنده، پژوهشگر و کارگردان هنرهای نمایشی آیینی؛ لاله تقیان پژوهشگر و محقق در حوزه تعزیه و اساطیر ایرانی و جواد رنجبر به عنوان نماینده کمیته صلح و ادبیات و مجری جلسه برگزار شد.

تعزیه در ایران مظلوم است و در حاشیه قرار گرفته

رنجبر در ابتدای این نشست برای تبیین مفهوم جنگ و صلح در ادبیات تعزیه با اشاره به آنکه تعزیه در ایران مظلوم است و در حاشیه قرار گرفته یادآور شد: این در حالی است که اگر امکانات نمایشی بی نظیر موجود در هنر تعزیه از حالت بالفعل به صورت بالقوه برای تولید آثار تئاتری درآید شاهد اتفاقات مهمی در مسیر ارتقاء سطح کیفی هنر تئاتر ایران خواهیم بود.

تجربه عبور از شکل اساطیری و تحقق مصداقی واقعی

وی با طرح این پرسش که تعزیه کین خواهی عمیقی است که در قامت هنر نمایش آیینی و در مواجهه با مسلمانان سوگوار حضرت اباعبدالله متجلی می شود؛ پس با این رویکرد چگونه می توان ارتباطی میان این هنر با صلح پیدا کرد؟ گفت: بسیاری از پژوهش‌ها نشان می‌دهد که آنچه که ما در قامت هنر تعزیه برای بازتاب حوادث کربلای سال ۶۱ هجری قمری درباره شهادت امام حسین(ع) به شکل هنر نمایش آیینی تولید و ارائه می‌کنیم پشتوانه‌ای مانند اسطوره سیاوش دارد.

رنجبر خاطرنشان کرد: سیاووش در تاریخ اساطیر ایرانی ایزد انسان – گیاه و نماد صلح است و نماد مظلومیت است که به دست افراسیاب به قتل می رسد  و ایرانیان را در سوگ و ماتم خود فرو می برد. تجلی این مفهوم بعد از اتفاقی که در سال ۶۱ هجری بر امام سوم شیعیان رفت برای مسلمانان به مثابه عبور از شکل اساطیری و تحقق مصداقی واقعی است. در حقیقت این بار امام حسین(ع)؛ قیام و شهادت او بازتاب دهنده مفهوم اسطوره امام شهید و مظلومیتی است که بر او و خاندانش رفته است.

درک قیام حسینی با استناد به تجربه و تکرار تاریخی مظلومیت ایرانیان

رنجبر با اشاره به آنکه در تفکر اعراب به سبب عدم پشتوانه تفکر اسطوره ای هیچگاه درک این حادثه مانند آن گونه‌ای که ایرانیان شیعه با پشتوانه اساطیری چندین هزار ساله خود با آن برخورد کرده‌اند صورت نگرفته است تصریح کرد: ایرانیان در طول تاریخ همواره با مظلومیت زیسته و در تمام نبردها مدافع بودند و نه متجاوز! به همین سبب است که درک مظلومیت امام حسین(ع) در حادثه کربلا و شهادت امام برای آنها بازتاب و تجلی دیگرگونی از تجربه و تکرار تاریخی مظلومیت ایرانیان است.

تجلی درک مفهوم صلح

وی بار دیگر تاکید کرد: اگر امکانات نمایشی و ادبی تعزیه را درک کنیم و بتوانیم تک تک این امکانات و گنجینه ها را به شکل بالفعل در تولید آثار تئاتری به کار بریم شکی وجود ندارد که مفاهیم تکراری آثار تئاتری ما می‌توانند صورت و شیوه‌های دیگرگون پیدا کرده و به سمت مفاهیم متعالی سوق پیدا کند.

رنجبر در پایان گفت: تجلی چنین مواردی به درک مفهوم صلح منتج می شود؛ به این ترتیب تردیدی وجود ندارد که مفهومی به نام صلح از متعالی ترین مفاهیمی است که نه‌تنها برای ایرانیان که در نگاهی جهانی می‌تواند معیار تولید آثار متعددی در عرصه هنر تئاتر قرار گیرد.

متنون تعزیه تنها برای مطالعه نیست

تقیان به عنوان دیگر سخنران این نشست در ابتدای سخنان خود با یادآوری آنکه نسخه های مورد استفاده گروه های اجرایی تعزیه تنها برای مطالعه نیست تاکید کرد: بخش مهمی از فرهنگ ایرانی در نسخ تعزیه نهفته شده است. شیوه روایت؛ تنوع داستان گویی و ساختار نمایش گونه موجود در هنر تعزیه؛ هر کدام می‌تواند قابلیت تطبیق با آنچه که به عنوان هنر نمایش در جهان شناخته می‌شود را با خود به همراه داشته باشند؛ چنین مواردی می تواند و باید مورد توجه پژوهشگران قرار گیرد.

وی ادامه داد: نویسندگان نسخ تعزیه به روایت صرف تاریخ بسنده نکرده اند و عمیقاً از فرهنگ غنی چندین هزار ساله ایرانی برای روایت نسخه های تعزیه وام گرفته اند و متن را به حالت شعر در آورده اند. به همین سبب است که در حقیقت تمامی نسخ تعزیه قابلیت تطبیق و تحقیق در حوزه ادبیات را دارا هستند. نسخه‌های تعزیه روایت کننده جنگ میان اولیا و اشقیا؛ جدال حق و باطل و درباره جنگ است.

نسخ تعزیه؛ منبعی برای تبلیغ تشیع

این عضو گروه ثبت کننده هنر تعزیه به عنوان یکی از گنجینه ها و میراث نمایش آیینی ایران در سازمان جهانی یونسکو خاطرنشان کرد: نسخه‌های ادبیات تعزیه دارای مضامین گوناگونی است. در این میان نسخه‌های اصلی مربوط به دهه نخست ماه محرم دارای مضامین مذهبی هستند؛ اما در این میان نسخه‌های عرفانی مانند تعزیه حلاج و نظایری از این دست هرچند دارای داستان‌هایی ساختگی و مملو از تخیل هستند اما هدف آنها برای تبلیغ تشیع بوده و نویسندگان این نسخه ها برای تجلی این هدف چنین آثاری را به رشته تحریر درآورده اند.

اتکای تعزیه بر بن مایه های تفکر اساطیری

به گفته تقیان؛ تعزیه آیینی است که از لحاظ ساختار بر بن‌مایه‌های تفکر اسطوره ای استوار و رویدادی تاریخی است. هنر تعزیه روایت اسطوره های عمیق فرهنگ چندین هزار ساله ایرانی را با خود یدک می کشد. در حقیقت هنر تعزیه مخاطبان خود را از یک کانال زمانی می‌گذراند و به مثابه مسافرانی در زمان آنها را به سال وقوع حادثه کربلا می برد.

جدال ابدی میان اولیا و اشقیاست

وی ادامه داد: بر همین اساس است که تعزیه از نظر مضمون روایت کننده جدال ابدی میان اولیا و اشقیاست. با تمرکز بر این نگاه؛ اگر این نبرد ابدی در نقطه ای پایان یابد عنصر اصلی که شهادت است معنای خود را از دست می دهد.

این پژوهشگر نمایش های آیینی با تاکید بر آنکه با توجه به این داشته‌ها صلح در تعزیه وجود ندارد خاطرنشان کرد: در قامت هنر تعزیه شاهد رویارویی شخصیت مقدس با خصم هستیم و اگر به مفهوم صلح بیندیشیم یعنی شخصیت مقدس بنا به مصالحه با خصم دارد. اگر این اتفاق روی دهد اساس نبرد میان حق و باطل و آنچه که ذات و ماهیت و ساحت شکل‌گیری این هنر آیینی است از بین می رود. قهرمانان تعزیه برای جدال با خصم آماده هستند و هیچ مبارزه ای برای صلح در تعزیه محلی از اعراب ندارد.

با حذف شهادت، شبیه خوانی را نابود کرده ایم

تقیان با تاکید بر آنکه یکی از مهمترین عناصر کلیدی در تعزیه عنصر شهادت است یادآور شد: اگر شهادت را در نظر نگیریم ساختار شبیه خوانی را نابود کردیم و مخاطبانمان را از دست داده‌ایم. چراکه آنها – مخاطبان – برای همراهی عاطفی و روحی با امام شهید می‌آیند. نکته مهم در ادبیات تعزیه آن است که قهرمان شکست خورده؛ پیروز است چرا که در معنای انسانیت در کفه مظلوم قرار گرفته است. همین باعث می شود که همپای تاریخ حرکت کند این دقیقاً بازتاب دهنده همان دلیل اسطوره بودن ساختار هنر تعزیه است.

چه کسی جنگ طلب است و چه کسی جنگ طلب نیست

در ادامه این نشست داوود فتحعلی بیگی با تأیید صحبت‌های دکتر تقیان یادآور شد: برای دریافت مفهوم صلح در هنر تعزیه باید به این نکته توجه کرد که در مضمون و مفهوم نمایش تعزیه چه کسی جنگ طلب است و چه کسی جنگ طلب نیست. چرا که این نکته غیرقابل انکار است که مبارزه با ظلم امری بدیهی است و همواره دفاع از مظلوم در تاریخ وجود داشته است. آنگونه که امروز هم ما به ازاهای فراوانی از این مسئله را در تاریخ معاصر و در میان کشورهای همسایه خود به وضوح می توانیم درست کنیم

فتحعلی بیگی با خوانش فرازهایی از تعزیه های مختار؛ شهادت امام حسن(ع)؛ جنگ خندق؛ حضرت قاسم(ع)؛ شهادت حضرت ابوالفضل العباس(ع) و شهادت امام حسین(ع) بر این نکته تاکید کرد که اولیا همواره اهل انفاق، گذشت، مروت و محبت بودند در حالی که مسان اشقیا؛ همواره شقاوت و خشونت بخشی از صفت بارز آنهاست.

وی گفت: پر واضح است که گروهی که در دسته اهل محبت و مروت قرار دارند نمی‌توانند جنگ طلب باشد و دقیقا گروه مقابل که رفتار، کردار و کلامشان مملو از خشونت است بی‌شک از شخصیت و روحیه جنگ‌طلبی نیز برخوردار هستند.

لزوم کار تحقیقی به تعداد تمامی نسخ تعزیه

در ادامه این نشست خبرنگار ایرنا با طرح پرسشی مبنی بر آنکه برگزاری چنین نشست‌ها و بازتاب چنین مفاهیمی در کنار آنکه تاکید بر پیشینه، پشتوانه و اثرگذاری هنر تعزیه در جامعه ما دارند اما وقتی خروجی چنین نشست هایی نه به شکل اجرایی و نه عملی در اختیار مردم قرار نمی‌گیرد و هنرمندان سهمی از خروجی این نشست ها برای ارتقای تولید آثار تئاتری شان ندارند؛ برگزاری چنین نشست‌هایی چه سودی می تواند داشته باشد؟ کارشناسان حاضر در این نشست را به پاسخ دعوت کرد.

تقیان در پاسخ به خبرنگار ایرنا با تایید پرسش مطرح شده، گفت: این صحبت و طرح پرسش از آن جهت درست است که تا به امروز هیچ پژوهشی هم شان و هم سطح هنر تعزیه برای بازتاب و در اختیار قرار دادن خروجی های مشخص آن برای هنرمندان تئاتر و همچنین ارتقاء سطح دانش و بینش عموم مردم نسبت به هنر آیینی صورت نگرفته است.

وی ادامه داد: تا قبل از انقلاب تنها اثر پژوهشی کتاب بهرام بیضایی و تاریخ نمایش بود. پیش از او هیچ کسی در این حوزه تحقیقی انجام نداده بود. در حالی که تعزیه سرشار از موضوعات متنوعی است که در تک تک فرازهای هر کدام از متون متعدد آن وجود دارد و به همین سبب است که تاکید دارم به تعداد تمامی نسخه ها باید کار تحقیقی و تطبیقی صورت گیرد.

این پژوهشگر هنرهای نمایشی آیینی خاطرنشان کرد: بسیاری از مفاهیم اساطیری فرهنگ کهن ایرانی و نمادهای پیش از اسلام در تعزیه وجود دارد. اما امروز بعد از گذاشتن چهار دهه از انقلاب اسلامی که انتظار می‌رفت بیشترین نگاه و تاکید بر پژوهش های هنرهای اسلامی مانند تعزیه را شاهد باشیم نیز تنها به نام ۱۰ نفر می توانیم برخورد کنیم که کار تحقیقی و پژوهشی در این حوزه را انجام دادند که از این میان نیز سه نفرشان دار فانی را وداع گفتند.

وی افزود: معدود افرادی که به جا مانده اند نیز در برابر کوه و گنجینه عظیم هنر تعزیه توانایی کار متقن پژوهشی را بدون حمایت و همراهی دیگر پژوهشگران و مسئولان دولتی نخواهند داشت. پس در حال حاضر امید من به خودم، داود فتحعلی بیگی و شما خبرنگار صریح و پرسشگر است!

بسیاری از تحقیقات حوزه تعزیه توسط غربی های سورت گرفته است

تقیان در پایان گفت بسیاری از اطلاعات امروز ما که به واسطه پژوهش‌های هنر تعزیه در اختیارمان قرار گرفته توسط فرانسوی ها صورت گرفته است. بخش دیگری از دانش ما نسبت به تاریخچه و پیشینه هنر تعزیه را از سفرنامه‌های نویسندگان خارجی به دست آورده‌ایم. همه اینها در کنار همدیگر به وضوح نشان می‌دهد که خلاء عنصر تحقیق و پژوهش به عنوان یکی از سایه های سنگین بر سر هنرهای آیینی و نمایش ایرانی به ویژه هنر تعزیه خودنمایی می‌کند.

بهره نسخ تعزیه برای تقویت خود از قدمت ادبیات ایران

فتحعلی بیگی نیز در پاسخ به پرسش خبرنگار ایرنا با اشاره به آنکه هنگامی که ایران دروازه های مفهومی به نام تجددخواهی را به روی خود گشود بسیاری از افراد به اصطلاح منورالفکر ما دست خود را به عنوان تسلیم بالا برداند گفت: نکته اصلی اینجاست که چرا باید کسی تسلیم شود و فرهنگ خود را کنار بزند؟

وی افزود: در طی چند سال اخیر و طی تحقیقات صورت گرفته نسخه تعزیه ای به دست آمده که سابقه آن به بیش از سه قرن پیش باز می‌گردد. تحقیق روی این نسخه نشان می‌دهد که بسیاری از گونه های ادبی که بعد از این تاریخ در هنر ادبیات ایران متجلی شده مانند بحر طویل و چهارپاره در این نسخه وجود داشته است. این دست از مسائل است که نشان می‌دهد تمامی نسخ تعزیه از ظرفیتی قوی و عقبه اساطیری ادبیات ایران برای تبدیل کردن نسخ خود به شاهکارهای ادبی بهره برده‌اند.

ضربه منورالفکرها به فرهنگ کهن ایران

این کارگردان و پژوهشگر حوزه هنرهای نمایش آیینی به خصوص تعزیه گفت: امروز درس ها و واحدهای محدودی مانند کلاس کارگاه نمایش در ایران و آشنایی با تعزیه در محیط‌های آکادمیک ما حذف شده‌اند. پرسش اصلی اینجاست که چه کسی این دروس را حذف کرده؟ آیا کسانی غیر از مسئولان و مدیران که گوش به فرمان همان به اصطلاح منورالفکرها بودند.

وی خاطرنشان کرد: ما تحقیق نمی کنیم و نباید منکر این حقیقت تلخ شویم که زمانی می توانیم به پشتوانه فرهنگی خود افتخار کنیم که پژوهشگران و محققان ما بخش مهمی از افتخارشان تلاش بر بازتاب داشته های فرهنگی رفتارهای آیینی و نمایش های سنتی مانند هنر تعزیه استوار باشد.

در پایان این مراسم از طرف جواد رنجبر نماینده کمیته صلح و ادبیات و بانی این نشست، لوح تقدیرهایی به داوود فتحعلی بیگی و لاله تقیان به عنوان کارشناسان حاضر در نشست اهدا شد.