خاطره یازدهم از کتاب «خاطرات خوب»/ضرورت تعامل میان ـ شهروندی بین افغانستان و ایران

بازدیدها: 74

یادداشتی از میرویس بلخی

وزیر پیشین معارف در افغانستان و استاد دانشگاه جرج تاون قطر

روابط مردمی میان افغانستان و ایران در واقع مصداق عینی مفهوم یک ملت – دو دولت است. افغانستان و ایران دارای تاریخچه طولانی است که بر اساس تاریخ، فرهنگ و زبان مشترک است. این روابط در مسیر زمان، از روزگاران دیرین تاکنون با فرازوفرودهایی به همراه بوده است. در هر دوره تاریخی، عنصر یا عناصری در ارتباطات و پیوندها دخالت داشته و کیفیت روابط میان دو ملت را تعریف کرده است، اما در روزگار کنونی، هیچ عامل پیونددهنده در تحکیم یک روابط محکم و پایدار مهم‌تر از پیوندهای میان شهروندی بین افغانستان و ایران، نبوده است. به‌ویژه این که حکومت­ها در منطقه ما بر اساس ایدئولوژی‌ها می­آیند و می­روند اما ملت همیشه مانده­اند. ازاین‌جهت، دو سرزمین بر روابط مردم با مردم می‌توانند حساب دایمی و باثبات باز کنند.

برای این که منظور از «روابط مردم با مردم» در چهارچوب روابط بین دو دولت واضح شود، در این اینجا کوتاه به واکاوی این مفهوم در چهارچوب روابط دولت ملت می‌پردازم. ارتباط مردم با مردم به معنای تعامل میان شهروندان عادی دو کشور افغانستان و ایران در سطوح مختلف بدون هیچ‌گونه دخالت و جهت­دهی رسمی و حکومتی است. بدیهی است که برای چنین تماس‌هایی، مردم در میان خود باید مجوز و اسناد تردد مناسب به سرزمین­های یکدیگر را دریافت کنند که نقش اداره حکومتی در میان می­آید، اما این نقش  به همین­جا ختم می‌شود و فراتر از آن، روح تعامل و تفاهم مردم افغانستان و ایران است که ایده­ها، افکار و پاسخ­ها را شکل می‌دهند. چنین تماس‌هایی می‌تواند به‌صورت انفرادی یا از طریق نهادهای حرفه­ای مانند شوراهای فرهنگی، اتاق­های تجارت و انجمن­ها، گروه­های صنعتگران، مؤسسات علمی – آموزشی و هنرمندان، موسیقی‌دانان، خوانندگان، شخصیت­های سینمایی، ورزشکاران، زنان و غیره باشد. حتی مبادله رایگان کتاب، نشریات و روزنامه و برنامه‌های تلویزیونی نیز به دلیل تأثیر آنها بر ایجاد عقیده و بهبود روابط، در محدوده ارتباطات مردمی قرار می‌گیرند.

شاید این پرسش به میان بیاید که چرا عامل پیوند میان ـ شهروندی در روابط افغانستان و ایران پایدارتر و مهم­تر از دیگر عواملی است که دو ملت روی آن حساب دایمی باز می‌کنند و این بعد بر دیگر ابعاد روابط سایه افکنده است؟ پاسخ من خیلی ساده خواهد بود. در تمام ابعاد روابط میان ملت­ها، پای منافع ملی به میان میاید که معرف «من و دیگری» است. تعاملات، مشترکات و پیوندها در آن بر اساس «فایده و ضرر» تبیین می­شوند. اما در پیوندهای میان ـ شهروندی، مرزها و محدودیت­ها فراتر از منافع می­روند و پای غریزه به میان می­آید که در آن تعامل، باهمی و پیوند، از ذات اجتماعی بودن انسان برمی‌خیزد. درحالی‌که حکومت­ها بر پایه اعتماد و امنیت عمل می­کنند، شهروندان متمایل به روابط صلح­آمیز و همزیستی مسالمت­آمیز هستند.

پس مانع اصلی در فراراه پیوندهای میان­ـ شهروندی، عدم اعتمادی است که حکومت­ها بر پایه فلسفه وجودی تأمین امنیت و حفظ منافع ملی بنا شده است. در روزگاری که پیوندهای میان شهروندی در مناطق مختلف جهان تقویت شده است، و ملت­ها در سرزمین­های یکدیگر تردد بدون مجوز رسمی دارند، مفاهیمی چون پاسپورت و ویزه و مدارک قانونی به حداقل رسیده است، در منطقه ما، این اسناد هر روز که می­گذرد، مضاعف و بغرنج­تر می­شود. این وضعیت باعث می­شود تا فضای بی­اعتمادی و ایجاد تقویت خط «من و دیگری» مبتنی بر منافع ملی که «حکومت محورانه» است، در میان مردم تسری پیدا کند؛ چنان که درگذشته چنین بود.

من ریشه توسعه‌نیافتگی فرهنگی در منطقه بزرگ ما را در تحمیل بی­اعتمادی حکومتی بر مردم کشورها می­دانم. این عامل بنیادین و اصلی است که بر تمام عوامل دومی و وابسته به خود تأثیر مستقیم دارد. درحالی‌که انسان­های مضر و مخرب که یک اقلیت غیرقابل‌توجه (که در آمارها نمی­گنجند) علی الرغم همه قیودات و تعیین شرایط، برای انجام اعمال زشت خود، به مقاصد خود تردد می­کنند. اما در باز شدن مرزها و تردد بدون «اگرمگرها» خیرهای فراوان وجود دارد. امنیت و سعادت واقعی در گروه ذات اجتماعی بشر و تقویت پیوندهای میان شهروندی کشورها نهفته است.

بااین‌حال، تقویت پیوند میان شهروندی بین مردم افغانستان و ایران یک ضرورت است. البته برای کل منطقه یک ضرورت است، اما چون این نوشته به مناسبت یک‌صد و یکمین سالگرد امضای پیمان دوستی و مودت میان افغانستان و ایران نگارش یافته است، به‌ضرورت تقویت پیوندهای مردمی میان دو کشور تأکید می­کند. به آرزوی این که روزگار چنان آید که تردد میان شهروندان افغانستان و ایران به سرزمین­های یکدیگر بدون هیچ مانعی صورت گیرد.