خاطره سی‌وپنجم از کتاب «خاطرات خوب»/معرفی یک کتیبه مشترک: «گشاده باد به دولت همیشه این درگاه/ به حق اشهد ان لا اله الا الله»
بازدیدها: 689
نزدیک به هشت سال است به دنبال کتیبه‌های فارسی، کشورهای زیادی را به‌صورت میدانی در آسیا، آفریقا و اروپا جستجو کرده‌ام. هدف این طرح تحقیقاتی، یافتن کتیبه‌های فارسی به‌عنوان میراث مشترک ایران و کشورهای جهان است.
در این مسیر با مشکلات عدیده‌ای مانند چندین بار بازداشت توسط پلیس، سقوط از صخره، بیماری و بستری شدن در سه کشور، اخراج از مراکز تاریخی و مذهبی، تحقیر و طرد توسط هم‌وطنان شاغل در برخی مراکز دیپلماتیک، کارشکنی و سنگ‌اندازی توسط همکاران، بی‌پولی و غیره روبرو شده‌ام. اما هرگاه کتیبه‌ای زیبا و پُرمحتوا یافته‌ام که توانسته گوشه‌ای از تاریخ باارزش زبان فارسی را کشف کند، با طیب خاطر کارم را ادامه داده‌ام.
گاهی نیز مقابل یک کتیبه، آرامگاه یا بنای تاریخی می‌نشینم و از فراموشی و رها شدن آن توسط مراکز مربوطه در ایران غمگین می‌شوم، اما شور بیشتری برای معرفی آن پیدا می‌کنم.
چند سال پیش در فضای مجازی به دنبال کتیبه‌های شاخص در افغانستان بودم و به کتیبه‌ای برخوردم که مرا به یافتن یک جریان در تزئینات معماری کشاند. آرامگاه خواجه محمد در نزدیکی کابل دارای کتیبه‌ای است با این مضمون «گشاده باد به رحمت همیشه این درگاه/ به حق اشهد ان لا اله الا الله». به‌خاطر آوردم این کتیبه را در شهر ایرانیِ «دربند» در منطقه قفقازِ روسیه و همچنین منطقه تاریخی شهر باکو در جمهوری آذربایجان نیز دیده‌ام.
در تصاویری که برای پروژه میدانی «بررسی کتیبه‌های فارسی در جهان» تهیه کرده‌ام، جستجو نمودم. این کتیبه را در کاخ توپقاپی در شهر استانبول ترکیه بر چند سردر بنای تاریخی و پس از آن نیز در شهرهای پیشاور و راولپندی در پاکستان تصویر گرفته و مستند کرده بودم. همچنین آقای مجتبی کرمی، دوست گرامی و سفیر پیشین ایران در ازبکستان نیز تصویری از این کتیبه بر روی در منزل قاضی کلان در شهر خیوه، برایم فرستاده بود.
فرصتی دست داد تا در برخی از شهرهای ایران نیز جستجو کنم و باید گفت تقریباً در همه شهرهای تاریخی ایران این کتیبه استفاده شده است، تا آنجا که فقط در روستای زیبای ابیانه روی یازده دَرِ تاریخی، این بیت را مستند کردم.
دقت در این تصاویر نشان می‌دهد در دوره‌های متوالی بر سردر و درب خانه‌ها، کاخ‌ها و اماکن عمومی در بسیاری از کشورهای منطقه، علی‌رغم تخاصمات موجود، این بیت نقش بسته است؛ آن‌گونه که دو جهان‌شاهی ایران و عثمانی، علی‌رغم درگیری در جنگ خونین، هر دو از این بیت بر سردر کاخ‌های پادشاهیِ خود در توپقاپی استانبول و عالی‌قاپوی قزوین استفاده کرده‌اند.
لذا باید بگویم خوانش کتیبه زیبای آرامگاه خواجه محمد در کابل آغازی بر شروع پروژه شناسایی پرتکرارترین کتیبۀ سردر فارسی در منطقه شد؛ کتیبه‌ای که نشانگر گسترش و استفاده از زبان فارسی فارغ از جغرافیا، سیاست، دین و حتی زبان بود.
متن کتیبه در برخی موارد با مقداری تفاوت آمده است مثلاً در کتیبه کابل، به‌جای کلمه «بدولت» از کلمه «برحمت» استفاده شده است یا کتیبه روستای ابیانه خانۀ آقای جلیلی با تفاوت عبارت در مصرع دوم نقر شده است؛ مصرع دوم «بحق شاه ولایت علی ولی‌الله» است. همچنین در شهر مشهد مصرع اول «گشاده باد باعمال خیر این درگاه» استفاده شده است، اما وجه قالب همان شکل ذکر شده در بالاست. مصرع اول مربوط به ورود به خانه و مصرع دوم مربوط به ورود به اسلام است و این تقارن از زیبائی‌های این متن است.
افغانستان جدای از مشترکات در زبان و ادبیات فارسی، مهد پرورش و گسیل عرفای بزرگی در منطقه، به‌ویژه شبه‌قاره بوده است که باعث خلق بناهای فاخری در معماری و کتیبه‌نویسی بوده‌اند. راهشان پررهرو باد
