نیکوکاری؛ امور خیریه و صلح

بازدیدها: 187

گزارشی از سخنرانی دکتر محمد منصورنژاد؛ عضو هیات مدیره و مسئول کمیته دین پژوهی انجمن علمی مطالعات صلح ایران در ۲۱ دی ماه ۱۴۰۱ در دفتر انجمن اسلامی معلمان (تهران)، در ارتباط با مناسبات امور خیریه ای با صلح

الف) تاملات مفهومی

سازمان خیریه به سازمانی گفته می‌شود که تنها هدف آن، مسائل نیکوکارانه می‌باشد. همه سازمان های غیرانتفاعی لزوماً سازمان خیریه به شمار نمی آیند. در بعضی شرایط سازمانهایی که بخشی از آن‌ها به امر نیکوکاری اختصاص داشته باشد نیز سازمان‌ خیریه خوانده می شوند. اقدام به کار خیر به صورت فردی و یا جمعی و نهادینه زمینه پیدایش تشکل های خیریه را فراهم می نماید.

اما مفهوم صلح حد کمینه ای دارد (و آن نبود خشونت مستقیم و جنگ است تحت عنوان صلح منفی) و حد بیشینه ای (فقدان خشونت غیر مستقیم و انجام اقدامات مثبت است: صلح مثبت). این تعریف از «گالتونگ» و مکتب اسکاندیناوی صلح است که بر نبود خشونت مستقیم و غیر مستقیم تاکید دارد و  صلح مثبت این ظرفیت را دارد که همه فعالیت انسانی و اخلاقی را پوشش دهد. البته مکتب دیگر صلح را افرادی مانند گاندی مطرح کرده اند که بر حول نظریه عدم خشونت دور می زند.

ب) نسبت خیریه و صلح

بی تردید هر گونه بحث از صدقات و امور خیریه ذیل بحث «صلح مثبت» قرار می گیرند چرا که:

یک: امور خیریه نه تنها با خشونت نسبتی ندارد بلکه به سوی کم کردن خشونت گام برداشته می شود؛

دو: کاری داوطلبانه و غیر انتفاعی به ویژه از سوی افراد توانمند به نفع افراد مستمند است و شکاف های اجتماعی را کم می کند و اقدامی در راستای تحقق عدالت اجتماعی است که دستاوردی صلح طلبانه است. به یاد بیاوریم که ریشه بسیاری از خشونت ها، فقر و تبعیض است؛

سه: کاری انسانی و اخلاقی از سوی آحاد انسانی فراتر از دین، مذهب، قومیت، نژاد و ملیت و… است. برای همین، پیشینه آن را از قدیم تا جدید و از ایران تا جهان می توان یافت. برای نمونه، بزرگترین بنیاد خیریه ای جهان را بیل گیتس و همسرش بنیان گذاشته اند؛

چهار: برخی موسسات خیریه ای در جهان در اساسنامه خود از صلح، آشتی و دوستی به عنوان نهاد خیریه ای گفته اند. برای نمونه، مؤسسه خیریه Rotary Foundation  از بنیادهای خیریه شاخص جهانی در آمریکا، ماموریتش را پیشبرد درک جهانی، حسن‌نیت و صلح در همه زمینه‌ها اعلام کرده است.

پ) برخی دیگر از ویژگی های فعالیت خیریه ای

یک: بیشتر فعالیت مدنی و اجتماعی است (گرچه می تواند از سوی فرد یا جمع و حتی دولت  انجام شود)؛ از این رو اگر به صورت نهادینه انجام شود، تشکل های خیریه ای ذیل تشکل مدنی از باب تغلیب دسته بندی می شوند. حتی اگر دولت هم وارد می شود، آنجا نباید کار سیاسی کند و نیز در تامین اعتبار فعالیت، مانند کمیته امداد، مردم با نیت خیرخواهانه مشارکت می کنند.

دو: در ویکی پدیا، موسسات خیریه به تفکیک زمینه فعالیت چنین معرفی شده اند:۱٫موسسات خیریه فعال در حوزه بهداشت و درمان، ۲٫موسسات خیریه توزیع کننده پول و کالا، ۳٫موسسات خیریه عمرانی (مدرسه ساز و…)، ۴٫ موسسات خیریه سرپرستی و نگهداری، ۵٫ موسسات خیریه آموزشی، ۶٫ موسسات خیریه پژوهشی (تحقیق بر درمان بیماری سرطان و تولید داروهای ارزان قیمت)، ۷٫موسسات خیریه خدمات مشاوره و ۸٫موسسات خیریه توان یابی و بازپروری (معلولین جسمی و-حرکتی، یا موسسات بازپروری معتادان)

سه: کار خیریه ای نسبی و ذومراتب است. کارکردهای خیریه ای  را می توان و بلکه باید گسترش داده و تعمیق بخشید:

1. از رویکرد کمک مادی به کمک غیر مادی (ثانویه و لطیف) هر گونه اقدام غیر انتفاعی به دیگران می تواند ذیل خیریه قرار گیرد. اینجاست که از جمله امور خیریه ای می تواند ایجاد صلح و دوستی و کم کردن شکاف ها و گسستها در ابعاد گوناگون باشد؛
2. امور خیریه ای اگر بخواهد تکمیل شود و در مرتبه عالی‌تری قرار گیرد، لازم است که به جای رفع موردی مشکل به صورت موقت، به فکر حل اصل مشکل برای همیشه بود. مثلا برای کسی که زمینه کار را دارد، صرف کمک نقدی خوب نیست. کار مفید، ایجاد زمینه اشتغال است. کارآفرینی برای مردم، از اقدامات خوب خیریه ای است. در این زمینه فعالیت های «امام موسی صدر» در حدود ۵۰ سال پیش در لبنان از نمونه های موفق کار خیریه است. از مصادیق کارهایش می توان به تأسیس یک مدرسه فنی به نام مدرسه صنعتی جبل عامل؛ تأسیس مدرسه دخترانه برای آموزش خیاطی و کارهای دستی؛ تأسیس آموزشگاه پرستاری؛ تأسیس مؤسسه قالی‌بافی برای ایجاد اشتغال دختران؛ و دیگر کارها اشاره کرد. او در سنین جوانی بود و هیچ ردیف بودجه دولتی را همراه نداشت و بالای ۵۰ سال پیش راهی را پیموده که امروزه بسیاری از مسئولان با آن فرسنگ ها فاصله دارند.
3. اگر بخواهد ارتقای کیفی یابد و جزو اعمال دینی منظور گردد؛ قصد قربت می خواهد و دوری از منت و آزار که در این صورت صدقات باطل می شود. پس در شیوه کمک خیریه ای هم باید شرایطی را لحاظ کرد. مثلا در فرهنگ اسلامی و در نگاه معصومین به فقرا، تنها رفع مشکل مالی مستمندان مورد توجه نبود؛ بلکه نیاز عاطفی آنان هم برآورده می شد. برای نمونه، کمک مستقیم و شخصی حضرت امیر در مقام حاکم اسلامی به پیرزن و فرزندانش و یا فقرا در خرابه. هویت دادن، کرامت بخشیدن و… بخش مهم رویکرد دینی در امور خیریه ای است.
4. این مهم است که هم اهدای کمک و جنس نفیس و قابل توجه باشد. به تعبیر قرآنی، فرد را به «مقام ابرار» نمی رساند. (لن تنالوا البر حتی تنفقوا مما تحبون: هرگز به مقام ابرار نمی رسید تا اینکه از آنچه دوست دارید را انفاق نمایید. آل عمران/۹۲) و مهمتر از آن، باید با کرامت به فقرا و مسکینان رسیدگی نموده و شان آنان را حفظ نمود. در قرآن هم آمده که: لا تبطلوا صدقاتکم بالمن و الاذی (بقره/۲۶۴).
5. دامنه خدمات خیریه ای را از سطح انسانی فراتر برده و شامل حیوانات و طبیعت نمود. در اینجا سخن بسیار است و می توان به صورت مستقل (مثلا آنجا که از ارتباط با طبیعت گفته می شود) بدانها پرداخت.
6. ظهور اینترنت و تاثیر آن در فعالیت موسسات خیریه؛ امکان ارسال کمک‌های نقدی آنلاین، آگاهی از پروژه‌ها و فعالیت خیریه‌ها به صورت روزانه، مشاهده شرایط زندگی افراد تحت حمایت و همچنین امکان شرکت در فعالیت‌های خیریه به صورت آنلاین از جمله مزایای استفاده از اینترنت برای فعالیت‌های خیریه بوده است. پس می توان گستره کار را در عصر ارتباطات بسیار افزود.

د) داده های آماری

در ادامه، نخست برابر برخی منابع اینترنتی، از شمار خیریه های کشور و برخی  استان ها گزارشی ارایه شده و سپس چند نهاد خیریه ای مشهور در ایران معرفی می شوند. بدیهی است که این لیست می تواند تکمیل گردد: