انباشت نظریه دولت در آسیای غربی / سخنرانی دکتر دوغو پرینچک در نشست اندیشه ها و نظریه های آسیایی دولت؛ رهیافت های صلح آفرین صلح
بازدیدها: 110
به ابتکار مرکز استراتژی ملی ترکیه، انجمن علمی مطالعات صلح ایران، مجله تئوری در استانبول، پژوهشکده مطالعات پیشرفته خاورمیانه در تهران، انجمن علوم سیاسی ایران و اتحادیه جوانان انقلابی ترکیه، نخستین نشست مشترک برای گفتگوی میان اندیشمندان ایران و ترکیه در پنجم مهرماه ۱۴۰۲ به صورت آنلاین برگزار شد. در این نشست، دکتر دوغو پرینچک، استاد حقوق عمومی و دبیرکل حزب وطن، از جمله سخنرانان بودند. متن سخنرانی ایشان در زیر تقدیم می شود. کوشش خواهد شد متن سخنرانی دیگر استادان شرکت کننده در این برنامه نیز خدمت خوانندگان ارجمند تقدیم شود.
رئیس محترم،
دوستان گرامی، با احساسات آسیایی به شما سلام و احترامات خود را تقدیم میکنم.
آسیا زادگاه دولت و قاره اصلی انباشت دولت ها و ملت ها است. بنابراین بنیانگذاران نظریه دولت نیز در آسیا پرورش یافته اند.
در این نشست، با اجازه شما، درباره پیشرفت بزرگ نظریه دولت در غرب آسیا در سده یازدهم معلومات ارائه خواهم کرد. سه نظریه پرداز (تئوریسین) بزرگ در پیشرفت بزرگ نظریه دولت در سده یازدهم جلب توجه نموده اند: فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک.
فردوسی شاهنامه را در سالهای ۹۸۱ تا ۱۰۰۴ نوشته است.
یوسف خاص حاجب کوتادغو بیلیگ را در سالهای ۱۰۶۹ تا-۱۰۷۰ نوشت.
نظام الملک سیاست نامه را در سالهای ۱۰۸۶ تا-۱۰۹۲ نوشت.
پیش از این سه اثر بزرگ، فارابی اثر خود را به نام مبادی آراء اهل المدینه الفاضله (اصول اصلی دیدگاههای اتباع جامعه با فضیلت) در سالهای ۹۱۰ تا ۹۱۲ نوشت. او هم خبر از نزدیک شدن موج بزرگ می داد.
منبع اصلی فردوسی شاهنامه های ایرانی بود. به سخن دیگر، انباشت نظریه دولت در ایران بود. اما امروز آن شاهنامه ها را نداریم.
منبع اصلی یوسف خاص حاجب شاهنامه ترکی بود. شاهنامه های ترکی که بازتاب تجارب دولتی ترکان است. با این همه، محتوای کتیبه‌های اورخون سده هشتم را با تمام غنای خود در یوسف خاص حاجب و نظام الملک می‌یابیم. نظام الملک سیاست نامه خود را بر اساس منابع ایرانی، هندی، ترکی و عربی نوشته است. به گونه ای اثر خود را تالیف نموده که همه منابع با هم جمع شده اند. بدون تردید قابل توجه است که آثار بزرگی درباره نظریه دولت در سده یازدهم ظاهر شد. ظهور دولت های قراخانی، غزنوی و سلجوقی در صحنه تاریخ در آن زمان، اوج روند دولت سازی ترکان بود. یوسف خاص حاجب در اوج آن اثر انباشت عظیم نظریه را به میان آورد. نظریه پردازی میراث ایرانی از جانب فردوسی نیز با پیشرفت بزرگ انباشت دولت ترکیه در سده یازدهم مرتبط است. فردوسی کار بزرگی انجام داد که میراث ایرانی را در برابر طوفان توران در فلات ایران زنده کرد. بازیابی شاهنامه‌های ایرانی در سده یازدهم نشان‌دهنده مقاومت هزاران ساله و همچنین نتیجه یک موضع استقامت استوار کنونی است. فردوسی اعتماد به نفس ایران را شعله ور کرد. نظریه پردازی دولتی پارسیان فردوسی و نظریه پردازی عنعنه دولتی ترکان یوسف خاص حاجب، در نظام الملک به شکل تحلیل هر دو سنت بار دیگر با هم روبرو شدند. از این زاویه، شاهنامه‌های ایرانی و شاهنامه‌های ترکی قدیمی‌ترین و اساسی‌ترین منابع نظریه دولت هستند و انباشت دولتی چین را منعکس می‌کنند. ما امروز شاهنامه ایرانی و ترکی نداریم. اما به لطف شاهنامه فردوسی و کوتادگو بیلیگ یوسف خاص حاجب، آثاری را داریم که دست کم در سده یازدهم با تقطیر آن منابع غنی تولید شده است. می توان انباشت دولت در غرب آسیا را در موارد زیر خلاصه کرد.
- آنجا که تجربه دولت است، نظریه دولت وجود دارد
تئوری دولت در غرب آسیا بر اساس شیوه های دولتی در فرآیندی برخاسته از اعماق تاریخ شکل گرفت. غرب آسیا، جغرافیای تجارب دولت پیشقدم بشریت است. مهمتر از همه، غرب آسیا یک جغرافیای منزوی نیست. تمام راه ها و روابطی که از شرق و جنوب آسیا تا جهان غرب امتداد دارد، از اینجا می گذرد. نه تنها کاروان‌ها و جاده‌های ابریشم، بلکه نعل‌های لشکرهای بزرگ و چرخ‌های ارابه‌های جنگی از شرق تا غرب و از غرب به شرق، آثار عمیقی در این جغرافیا به جای گذاشته‌اند. موضوع صحبت ما، غنی ترین تبادل تمدنی در تاریخ است. در راه هایی که از شمال و جنوب دریای سیاه می گذشت نه تنها ابریشم و ادویه، بلکه غنی ترین تجارب دولتی و ارتشی بشریت بر پشت شتر و اسب جابه جا می شد. به همین دلیل، غرب آسیا نه تنها جغرافیایی است که رویه های دولتی در آن متمرکز شده، بلکه مرکز خرید انباشت دولت بشریت است. دولت های چین، هند، استپ آسیایی، استپ دریای سیاه، ایران، فرات و دجله، مصر و مدیترانه در این منطقه گرد هم آمدند. هر جا که تجارب دولتی جمع شده باشد، نظریه دولت نیز شکوفا می شود. فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک انباشتگی های اقالیم را نظریه پردازی و ثبت کردند.
- جایی که مالکیت خصوصی و طبقه بندی باشد، آنجا دولت وجود دارد
هر سه بنیانگذار نیز رابطه میان شکاف طبقاتی را که در فرآیندهای مالکیت خصوصی و اقتصاد پول و تشکیل سازمان دولت و ارتش پدیدار شد، شناسایی کرده اند. فرآیندهای تاریخی که در آن ثروت در دستان خاصی متمرکز شده بود، نیروی مسلح را برای محافظت و گسترش آن ثروت ضروری می کرد. اداره کشور با توسل به زور امکان پذیر است و نیاز به رضایت مردم دارد. دولت کریم، از این ترکیب به وجود میآید و آن را باید یکی از رازهای جهانشاهی های بادوام دانست. شدت تضادهای طبقاتی در رویه های دولتی در تئوری نیز منعکس شده است. در فردوسی شاهد نهادینه شدن هزاران سال قدرت قهری دولت هستیم. اقتدار/ اتوریته و خشونت دولت در شاهنامه افسانه ای می شود. آنچه در یوسف خاص حاجب افسانه ای می شود، مسئولیت های دولت در قبال جامعه است. در کوتاگو بیلیگ، «ثروت مردم، ثروت مغزی است.»
در آسیای غربی و مرکزی، بردگان بیشتر در کاخ خدمت می کنند و مانند یونان و روم زیر استثمار و ظلم سنگینی نیستند. بردگان آسیای غربی در کشورهایی که در آن فروخته می شدند، گاهی هم به مدیران و حتی حاکمان تبدیل شدند. نظریه پردازان دولت آسیایی از مبارزات طبقاتی چشم پوشی نمی کنند. همانطور که در کوتاگو بیلیگ آمده است، «اگر مردم تغذیه شوند (شکم شان سیر شود)، زبان آنها شورش می کند.» فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک جنگ سلطه میان بیگ ها (آقایان) و مبارزه طبقات زیر ستم علیه بیگ ها را با زبانی واقع گرایانه بحث کرده اند. دیدگاه هایی نیز وجود دارد که حق قیام علیه ظلم را تداعی می کند.
- دولت محافظت کننده در برابر شر بی دولتی
اساسی که فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک هرگز در آن تردید نداشتند، حفظ دولت و بقای آن با تقویت آن بود. اقتدار دولت، عمود نظام است. بی دولتی بزرگترین فاجعه است. بنابراین اصل «خداوند مردم را از شر بی دولتی حفظ کند» در حماسه های دده کورکوت، به اصطلاح، ماده اول قانون اساسی نظام است. دولت هم امنیت حاکم و طبقه ارباب است و هم محافظ مردم در برابر خطر اختلاف، شرارت و هرج و مرج.
- عرف و عدالت که با دولت تعلق دارد
فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک در مورد وحدت میان تولد دولت و قانون بحث کرده اند. دولت حقوق را وضع می کند و ملزم به قانون است. وابستگی حاکم و اداره دولتی به قانون، نظم دولتی را پایدار می کند. آنقدر که قانون ماندگارتر از دولت است. همانطور که در دیوان لغت الترک Divanü Lügat-it Türk آمده است، «استان می گذرد، سنت باقی می ماند.» استان در اینجا به معنای دولت است. ضرب المثل قدیمی ترک ها می گوید: «دولت می رود، حقوق می ماند.»
عدالت یکی از اساسی ترین نهادهای دولت آسیایی است. این وظیفه دولت است که به افراد از همه طبقات مطابق با موقعیتی که در جامعه دارند، آنچه را که شایسته آنهاست، بدهد. طبقه بیگ ها (آقایان) حق بیگی را دارند. بردگان حق بردگی دارند. همانطور که در کوتادگو بیلیگ Kutadgu Bilig آمده است، تورو- Törü، یعنی حقوق، احسان اربابان نیست، بلکه حق مردم است. شاهزاده ها با توروهای (Törü) خود برپا میخیزند. در شاهنامه تجربه ایرانی به منصه ظهور می رسد که حقوق، احسان حاکم است.
- عقل و دانش در مدیریت دولت
تاکید عقل و دانش در مدیریت دولت، حساسیت رایج نظریه پردازان دولتی غرب آسیا است. نظام الملک بیان می کند که علم برتر از گنج است. زیرا شخص باید از گنج محافظت کند؛ اما این علم است که از شخص محافظت می کند.
در نظریه دولتی دوران ظهور فئودالیسم غرب آسیا، رابطه میان حاکم و دانشمندان به قول سفیان سوری به شرح زیر بوده است:
«بهترین سلاطین کسانی هستند که با علما کنار بیایند. بدترین علما کسانی هستند که با سلاطین هستند»[۱] همانطور که در کوتادگو بیلیگ آمده است: «با دانش، حتی به آسمان راهی هست.» و واقعاً راهی پیدا شده است؛ اکنون فضا محل مسیرهایی است که آنها را دانش به میان آورده است. در عصر ترقی غرب آسیا، اهداف دنیوی رابطه دانش (علم) و قدرت را تعیین می کرد. بر اساس نظریه دولت آسیای غربی، دین به نگرانی های دنیوی مشروعیت می بخشد. منبع قدرت دنیوی، ثروت است. مقصود از اعمال قدرت نیز دنیوی است و به عبارت دیگر، ثروت است.
منشأ معرفت، اساساً دنیوی است و به عبارت دیگر، طبیعت و عمل اجتماعی است. علم مطلق از آن خداست. بنابراین دانش کشف شده توسط علم نسبی است. به دانش مطلق نمی توان دست یافت، بلکه فقط می توان به آن نزدیک شد. بنابراین، در عصر ترقی (پیشرفت) غرب آسیا، نظریه دانش با نظریه دانش علمی باهم مواجه میشوند. فردوسی در شاهنامه می گوید: «زنده زنده به آسمان نمی توانی بالا بروی».
بنیانگذاران نظریه دولتی غرب آسیا، به‌ویژه یوسف خاص حاجب، دیدگاه‌هایی را درباره علیحده گی دین از امور جهانی مطرح کرده اند. علم مقدم بر عبادت است.
- درک دولت کریم
درک دولت کریم به شدت در کوتادگو بیلیگ و سیاستنامه بحث شده است. ثروت مردم، ثروت مغز است. انجام نیکویی، مقدم از کسب آقایی (بیگی) است. خاقان (حکمدار) در کوتادگو بیلیگ می گوید: «اگر حکمرانی (بیگی) با بدی به سراغ من بیاید، آن بیگی (آقایی) مال تو باشد».
مسئولیت «ثروتمند ساختن مردم» در کتیبه‌های اورخون سده هشتم که از گوکترک‌ها مانده، به عنوان وظیفه خاقان (خان) معرفی شده است. این حالت در سنت دولت ترک جابجا شده و شهرت جهانی یافته است. در مراسم (Toy) اموال خاقان و بیگ ها غارت (غنیمت حساب) می شود. غنای سفره های خاقان و اربابان نیز نشان دهنده قدرت آنها است.
- اداره کننده دولت فضیلت و جامعه فاضل
در آثار فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک، پرورش اداره کنندگان دولت با فضیلت و ایجاد جامعه ای فاضل، وظیفه ایدئولوژیک-و فرهنگی دولت است. هدف دولت به دست آوردن ثروت و تقسیم آن میان جامعه است. در عین حال، به دنبال ثروت و در حرص طلا بودن تحقیر شده است. در سیاست نامه، وزیر به محمود غزنوی چنین توصیه می کند: «برای اینکه تمام دنیا شما را دوست داشته باشند، طلا را دشمن خود بدانید.» باز هم در سیاست نامه، سبکتگین، پدر محمود غزنوی، چنین ستایش شده است: «اگر سیبی در دست داشت، می خواست آن را با ده نفر تقسیم کند». پدر سبکتگین، آلپتیگین، شوربا را با دست خود میان سربازانش توزیع می کرد و آخرین ملاقه را خودش می گرفت. سپر خاقان سلجوقی طغرل بیگ، در زمان لشکرکشی، بالش زیر سر او بود.
- نظریه عصر حاکمان مؤسس و اشتراک گذار
فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک نظریه دولتی را در زمان ظهور فئودالیسم پایه گذاری کردند. آنها در آثار خود نهادها و مناسبات فئودالیسم و ارزش های عصر را مطابق با تاریخ تجلیل کردند. هیچ کس نمی تواند انتظار داشته باشد که آنها از صحنه تاریخ بیرون بروند. با اینهمه، این عصر، دوران جوانی فئودالیسم، عصر حاکمیت مؤسس و اشتراک گذار است. تأثیر این شرایط تاریخی به ویژه در آثار یوسف خاص حاجب مشهود است. سنت های مشترک جامعه قبیله ای باقی مانده و هنوز زنده است.
- رابطه میان تجارت و دولت سازی در آسیا
سده یازدهم اوج روند تشکیل دولت ترکان است. دوره ای که جهانشاهی های ترک محوری در تاریخ جهان تشکیل دادند تا پایان سده شانزدهم ادامه یافت. در این روند دیده میشود که تجارت و اقتصاد پولی و به طور خلاصه همه عناصر ایجاد تمدن با هم توسعه یافته اند.
معلوم میشود که شرکت هایی که با یکدیگر در تماس بودند، تحت مدیریت حاکمان ترک در سده یازدهم تأسیس شدند. در فعالیت این شرکت ها کلمه ترکی اورتاق «شریک» به زبان های دیگر سرایت کرده بود. در آن زمان که بانک ها نبودند امکان جمع آوری پول در شهری تحت مدیریت دولتی دیگر با سند صادره در یک کشور بود[۲]. ابوشجاع، مورخ سده یازدهم، سهولت دریافت پول را با اوراق انتقال پولی که توسط بازرگانان داده می شد، به جای اوراق انتقال پول توسط دولت ها توصیف می کند[۳]. همانطور که بارتولد گفته، ضامن این سیستم بازار کامل که در مقیاس بین المللی ایجاد شده بود، دولت های آن زمان بودند.[۴]
- بنیانگذاران نظریه دولت
فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک با آثار نظری خود که از تجارب هزاران ساله پیشینه تاریخی خود در سده یازدهم به دست آوردند، جایگاه ممتازی در میان بنیانگذاران نظریه دولت به دست آوردند. شاهنامه، کوتادگو بیلیگ و سیاستنامه در سده یازدهم نوشته شده اند، آنها محصول انباشت عمیق تاریخی هستند که پیش از آنها بوده است. از این زاویه، اشتباه نیست اگر آنها را معاصر با دانش چین و هند بدانیم.
وقتی به دوره پس از سده یازدهم نگاه کنیم، دانشمندانی که «بنیانگذاران علوم سیاسی یا نظریه دولتی» نامیده میشوند، از نظر انباشت نظری از فردوسی، یوسف خاص حاجب و نظام الملک جلوتر نیستند. معروف ترین آنها، ماکیاولی، به انباشتی صاحب نیستند که به دست آب بریزند. در حالی که خود او به شاهزاده فلورانس توصیه نمود که سلطان محمد فاتح و سلطان مملوک را به عنوان نمونه انتخاب کند، در واقع به ارزش میراث دولتی آسیای غربی اشاره می کرد.
در نهایت، شایسته است تاکید کنیم که ما فارس‌ها و ترک‌ها سنت‌های دولتی داریم که از هزاران سال بدینسو در آن شریک هستیم. این انباشته عظیم که در زیر زمین نهفته مانده، منتظر است تا به سطح زمین آورده و پردازش شود. هر کمکی در کوشش برای به میان آوردن ارزش های بزرگ که در زیر زمین قرار دارد، مایه خوشبختی ما خواهد بود.
متشکرم، با احترام.
[۱] نظام الملک، سیاستنامه، ترجمه بایبورتلوگیل، ص.۹۲، ترجمه م. طحه ایار، ص. ۷۸
[۲] و. و. بارتولد، دروس در مورد تاریخ ترکان آسیای میاه، ص. ۱۷۶
[۳] The Eclipse of the Abbasid Caliphate, yayınlayan H. F. Amedroz, D. S. Margoliouth, III, s.138; IV, s.143’ten akt. Barthold, age, s.176.
[۴] Barthold, age, s.187 vd
