نگاهی حقوقی به تجاوز اسراییل به ایران: نشست سازمان ملل و هشدارهایی برای کارکرد شورای امنیت
بازدیدها: 46
نگاهی حقوقی به تجاوز اسراییل به ایران: نشست سازمان ملل و هشدارهایی برای کارکرد شورای امنیت
دکتر مریم خالقی نژاد
مدیر گروه کتاب انجمن علمی مطالعات صلح ایران
در فضای بین المللی، احترام به حاکمیت دولتها و منع توسل به زور از اصوشل بنیادین منشور ملل متحد است. با این حال، رویدادهایاخیر در خاورمیانه بار دیگر چالشهای نظام حقوق بینالملل درحفظ صلح و امنیت بینالمللی را نمایان کرده است. در شامگاه ۲۳ خرداد، اسرائیل با انجام عملیاتی تحت عنوان «قدرت شیر» بهحریم هوایی ایران تجاوز و اهدافی را مورد حمله قرار داد. ایناقدام با توجیه جلوگیری از هستهای شدن ایران صورت گرفت، درحالی که ایران همواره بر صلحآمیز بودن برنامه هستهای خود تأکیدکرده و تحت نظارت آژانس بینالمللی انرژی اتمی (IAEA) فعالیتمیکند. این تجاوز نظامی موجب تشکیل جلسه اضطراری درسازمان ملل شد. در این نشست، مواضع کشورهای مختلف نشانداد که شورای امنیت و سازوکارهای بینالمللی در جلوگیری ازنقض حاکمیت دولتها و حفظ صلح با چالشهای جدی مواجهاند. در ادامه به مهمترین ابعاد حقوقی تجاوز و نشست سارمان ملل پرداخته شده است.
۱- تجاوز اسرائیل به ایران و نقض اصول منشور مللمتحد
بر اساس منشور ملل متحد، استفاده از زور تنها در دو حالتمجاز است:
– دفاع مشروع (ماده ۵۱) در پاسخ به حمله مسلحانه.
– اقدام جمعی با مجوز شورای امنیت (فصل هفتم) .
اسرائیل با استناد به ادعای مقابله با تهدید هستهای ایران، بدونمجوز شورای امنیت سازمان ملل متحد و خارج از چارچوب حقوقبین‌الملل، اقدام به حمله نظامی کرد. این اقدام یکجانبه در حالیصورت گرفت که نه تنها هیچ شواهد مستند و قابل اعتمادی دال براقدام تهاجمی یا تهدید فوری از سوی ایران وجود نداشت، بلکهمذاکرات هستهای بین ایران و آمریکا، در جریان بود و فضایی ازدیپلماسی و گفت‌وگو را ایجاد کرده بود. به همین دلیل این اقداماسرائیل مصداق تجاوز نظامی و تهدید علیه صلح و امنیتبین‌المللی است.
۲- واکنش حقوقی جامعه بینالملل
پیرو اقدامات نا مشروع اسراییل در ایران و بر علیه تمامیت ارضی ایران، نشستی در سازمان ملل پیرو موضوع نام برده تشکیل گردید. در نشست سازمان ملل، اکثر کشورها از جمله چین،روسیه، پاکستان، ونزوئلا و الجزایر، یونان و … این حمله را محکومکردند و آن را تخلف از حقوق بینالملل دانستند. برخی از نکاتمطرح شده عبارت بودند از:
– عدم وجود تهدید قریبالوقوع از سوی ایران که دفاع پیشدستانهاسرائیل را توجیه کند.
– خطر تشدید تنشها و تهدید صلح منطقه بر اساس ماده ۳۹ منشور.
– تأکید بر لزوم احترام به حاکمیت ایران و تمامیت ارضی آن.
– انتقاد از سکوت شورای امنیت و نهادهای حقوق بشری در قبالاقدامات اسرائیل.
در مقابل، فرانسه و دانمارک از موضعی یکجانبه از اسرائیلحمایت کردند و غنیسازی اورانیوم توسط ایران را بهانه قراردادند، بدون آنکه به اصل ممنوعیت توسل به زور در منشور توجهکنند.
۳- پاسخ ایران و دفاع مشروع مشروعیت پاسخ ایران براساس ماده ۵۱
پس از حمله اسرائیل، ایران با استناد به ماده ۵۱ منشور ، اقدامبه مقابله نظامی کرد. این ماده به دولتها حق دفاع مشروع دربرابر حمله مسلحانه را میدهد. از آنجا که حمله اسرائیل یک اقدامتجاوزکارانه بود، پاسخ ایران مشروع تلقی میشود.
با این حال، برخی کشورها مانند دانمارک و یونان با ادعای خطرگسترش درگیری، خواستار کاهش تنش از طریق دیپلماسی شدند. این در حالی است که نقض حاکمیت یک کشور نمیتواند با توصیهبه گفتگو نادیده گرفته شود .
۴- ناکارآمدی شورای امنیت و بحران اعتبار سازمانملل
یکی از محورهای اصلی بحث در نشست سازمان ملل، سکوت عملی شورای امنیت در قبال تجاوز اسرائیل بود. این شورا که براساس منشور موظف به حفظ صلح است، به دلیل وتوی قدرتهایغربی نتوانست اقدام قاطعی انجام دهد. این مسئله اعتبارسازمان ملل را زیر سؤال برده و نشان داد که حقوق بینالملل دربرابر قدرتهای بزرگ تضعیف شده است و یا بر حسب منافع رعایت میشود. نماینده ونزوئلا با اشاره به این بحران، خواستارتشکیل کنفرانس فوری برای کاهش تنشها شد. همچنین چین وروسیه بر لزوم تقویت مکانیسمهای نظارتی آژانس بینالمللی انرژیاتمی تأکید کردند تا از تبدیل شدن برنامههای صلحآمیز هستهایبه بهانهای برای حمله جلوگیری شود. حمله اخیر اسرائیل به ایرانبار دیگر پرسشهای جدی درباره کارآمدی سازمان ملل متحد وبهویژه شورای امنیت در حفظ صلح و امنیت بینالمللی مطرح کردهاست. این تجاوز نه تنها نقض آشکار منشور ملل متحد است، بلکهنشان میدهد که ساختار کنونی سازمان ملل در مهار قدرتهایفرامنطقهای ناتوان است. بارز است که اسرائیل با حمله به خاکایران، اصل حاکمیت ملی (ماده ۲(۱) منشور ملل متحد) و اصلمنع توسل به زور را نقض کرده است. با این حال، شورای امنیت بهدلیل حق وتوی آمریکا و حمایت غرب از اسرائیل، نتوانسته واکنش قاطعی نشان دهد.
این موضوع با تجربه حمله اخیر اسراییل به ایران نشان داده است که:
– شورای امنیت تبدیل به ابزاری در دست قدرتهای دارای حقوتو شده است و نه نهادی بیطرف برای حل منازعات.
– حقوق بینالملل در مواردی که متجاوز از حمایت یک قدرت بزرگبرخوردار است، عملا بیاثر میشود.
وقوع چنین تجاوزاتی و عدم اجرای کامل حقوق بین الملل سازمانملل در پاسخگویی، بحران مشروعیت این نهاد را تشدید میکند. ساختار کنونی شورای امنیت منعکس کننده توازن قدرت پس ازجنگ جهانی دوم است، نه واقعیتهای ژئوپلیتیک امروز. به نظر در اتفاقات اخیر این امر مبین است که اگر سازمان ملل نتواند درقبال تجاوزات کشورهایی مانند اسرائیل واکنش مؤثر نشان دهد،کشورها بهتدریج به نهادهای منطقهای (مانند سازمان همکاریشانگهای یا اتحادیهها )یا ائتلافهای امنیتی موقت روی خواهندآورد و حقوق بینالملل به تدریج جایگاه خود را از دست میدهد.واقعیت این است که سازمان ملل در شکل کنونیاش به شدت تحتتأثیر روابط قدرتهای بزرگ است و تا زمانی که ساختار آناصلاح نشود، نمیتواند بهطور مؤثر از صلح جهانی دفاع کند. تجاوز اسرائیل به ایران تنها نمونهای از این ناکارآمدی است. اگرجامعه بینالمللی خواهان نظم عادلانهتری است، بایداصلاحاتبنیادین در ساختار سازمان ملل ، بهویژه شورای امنیت، را دردستور کار قرار دهد.
۵- خطرات حمله به تأسیسات هستهای و مسئولیتبینالمللی
حمله به تأسیسات هستهای پیامدهای فاجعهبار زیستمحیطی وانسانی دارد. نماینده پاناما در این نشست به درستی اشاره کردکه چنین حملاتی موجب تشعشعات رادیواکتیو میشود که جانمیلیونها نفر را تهدید میکند. این اقدام نه تنها نقض حقوق بشراست، بلکه خلاف کنوانسیونهای بینالمللی مانند معاهده منعگسترش سلاحهای هستهای (NPT) نیز هست. نمایندگی دائم کشورمان نزد سازمان ملل متحد بیان کرده است که یکی از اهداف اصلی این حملات، تأسیسات هستهای نطنز بوده که تحت نظارت و پادمان کامل آژانس بینالمللی انرژی اتمی قرار دارد. تأکید شده است: «حمله به چنین مراکزی نه تنها جان شهروندان غیرنظامی ایران را در معرض تهدید مستقیم قرار داده، بلکه خطر وقوع فاجعه‌ای پرتوی و جبران‌ناپذیر را در منطقه به‌دنبال داشته است. حمله تعمدی به تأسیسات تحت پادمان، نقض صریح کنوانسیون حفاظت فیزیکی از مواد هستهای و همچنین تعهدات حقوقی جمهوری اسلامی ایران در چارچوب توافق جامع پادمان محسوب میشود.»
شاید بتوان جمع بندی نتایج این نشست که به عنوان هشداری برای سازمان ملل به خصوص شورای امنیت است عبارت بودند از :
– تقویت سازوکارهای نظارتی شورای امنیت برای جلوگیری ازاقدامات یکجانبه.
– احیای نقش دیپلماسی در حل مناقشات و پرهیز از اقداماتنظامی.
– حمایت از گزارشهای مستقل آژانس بینالمللی انرژی اتمیبرای شفافیت برنامه هستهای ایران.
– محکومیت بینالمللی نقض حاکمیت دولتها و الزام اسرائیل بهپاسخگویی.
در نهایت، این بحران نشان داد که حقوق بینالملل در معرض تهدیدقدرتهای یکجانبهگرا قرار دارد و تنها راه جلوگیری از تشدیددرگیریها، تقویت نهادهای بینالمللی و پایبندی به منشور مللمتحد است. این در حالی است که اقدامات اخیر اسراییل نقض کامل حقوق بین الملل و منشور سازمان ملل است.
