انجمن صلح و مرکز اطلاعات علمی و تحلیلی آکادمی علوم روسیه، ظرفیتی پارادیپلماتیک در همگرایی بیشتر کنشگران غیردولتی در منطقه

بازدیدها: 193

یادداشتی از مریم خالقی نژاد

مدرس دانشگاه، پژوهشگر سیاست خارجی، دبیر کمیته کتاب و صلح انجمن علمی مطالعات صلح ایران

فعالیت های بین­المللی بازیگران غیردولتی در سال های اخیر توجه سیاسی و علمی قابل توجهی را به خود جلب کرده است. این فعالیت ها نشان دهنده ظهور پارادایم جدیدی در روابط بین الملل است که در آن مرزهای دولتی توسط بازیگران متعدد نفوذپذیر شده و الگوهای قدیمی روابط بین دولتی به چالش کشیده می شود.

حضور بازیگران غیردولتی در عرصه های گوناگون روابط میان ملتها و دولتها سبب تجدید نظر در نظریه‌های سنتی روابط بین الملل که تنها به بررسی نقش دولت‌ها در روابط بین الملل می‌پرداختند، شده است.

مایکل کیتینگ[۱] از پژوهشگران این حوزه درباره انگیزه‌ها، فرصت‌ها و استراتژی‌های کنشگران در حرکت به سوی بین‌المللی شدن بحث می‌کند و این پدیده را در چارچوب پدیده‌هایی مانند جهانی‌سازی، گسترش فرهنگ، تجارت آزاد و نفوذ متقابل حوزه‌های عمل داخلی و بین‌المللی قرار می‌دهد.

نظریه پردازان در این حوزه راه‌هایی را در نظر می‌گیرند که کنشگران گوناگون اعم از موسسات، سازمان های مردم نهاد و دولت‌های غیرمرکزی[۲] می‌توانند خود را به عنوان بازیگر در عرصه بین‌المللی در کنار دولت‌ها معرفی کنند و به جذب بازیگران دیگر بپردازند. نوئه کورناگو[۳] نیز در پژوهشهای خود با ذکر نمونه هایی از اروپا، آسیا و اتحاد جماهیر شوروی پیشین، بررسی گسترده­ای از نقش پارادیپلماسی در تعریف مجدد امنیت ملی، به ویژه در زمینه درگیری­های قومی ارائه می­دهد که شاید به همین دلیل است که پارادیپلماسی را دارای دو نقش می دانند؛ یکی در زمینه خودمختاری و دیگری در زمینه تبدیل تهدیدها به فرصت­ها که تا کنون بیشتر پژوهش­ها تاکید بر تبدیل تهدیدها به فرصت­ها داشته اند.

سال‌های اخیر شاهد دخالت فزاینده بازیگران غیردولتی و حتی دولت­های خردتر و زیرمجموعه دولتهای فدرال در عرصه بین‌المللی بوده‌ایم (Duchacek et aI., 1988; Hocking, 1997) پدیده‌ای که به عنوان پارادیپلماسی شناخته می‌شود. پارادیپلماسی را نقش افرینی بازیگران غیردولتی در جهت اهداف سیاست خارجی و قدرت ملی و بین المللی دولت­ها تعریف می­کنند. دلایل آن، هم در تغییرات در سطح دولت و نظام بین المللی و هم در تحولات سیاسی و اقتصادی در خود مناطق نهفته است. جهانی‌شدن و ظهور رژیم‌های فراملی، به‌ویژه مناطق تجاری و فرهنگی منطقه‌ای، تمایز میان امور داخلی و خارجی را از بین برده و به همین ترتیب، تقسیم مسئولیت‌ها بین دولت و بازیگران غیردولتی را تغییر داده است. جهانی شدن خود دارای ابعاد اقتصادی، فرهنگی و سیاسی است. جابه‌جایی آزاد سرمایه و ظهور شرکت‌های چندملیتی، توانایی دولت‌ها برای مدیریت اقتصاد ملی را از میان برده و در واقع صحبت از اقتصاد ملی را دشوارتر کرده است. البته این به معنای عدم تسلط دولت نیست؛ بلکه به معنای تغییر برخی کارکردها و محول نمودن برخی کارویژه­ها به کنشگران دیگر است.

پارادیپلماسی بخشی از گسترش جهان روابط بین‌الملل است که در آن دولت‌ها دیگر تنها بازیگر نیستند. مناطق در کنار شرکت­ها، اتحادیه های کارگری، جنبش­های اجتماعی و سازمان­های فراملی مانند صلح سبز یا …. فعالیت می­کنند. به همین دلیل بر این اعتقاد هستیم که کنشگران غیردولتی نیز می­توانند در راستای سیاست خارجی دولتهایشان به فعالیت و همگرایی مراکز غیردولتی و ایجاد اتاق فکرهایی در جهت همگرایی بیشتر ملت­ها در حوزه­های گوناگون، اعم از اقتصاد، فرهنگ، اجتماع و … بپردازند.

به جهت همگرایی برخی سیاست­های روسیه و ایران و برخی دیگر از کشورهای منطقه، به نظر می­رسد کنشگران غیردولتی به ویژه کنشگران دانشگاهی نیز می­توانند با تشکیل کمیسیون­های مختلف در چارچوب قوانین دولت­ها اقداماتی را در میان ملتها و در حوزه فعالیت خودشان انجام داده و چه بسا آن را به حوزه­های دیگر ترویج دهند. از نمونه موسساتی که می­توانند در زمینه امور فرهنگی و منطقه­ای فعال باشند، انجمن علمی مطالعات صلح ایران و مرکز اطلاعات علمی و تحلیلی آکادمی علوم روسیه است که اعضای هر دو مرکز از متخصصان علمی و فرهنگی هستند که با توجه به روابط مراکز در حوزه سیاسی و فرهنگی، می­توانند اقدامات مهمی را در جهت همگرایی بیشتر ملتها انجام دهند.

در تاریخ ۲۵ اردیبهشت ۱۴۰۲ نشستی با حضور پژوهشگران و اندیشمندان مراکز نامبرده و شماری از اندشمندان افغانستانی در دانشگاه تربیت مدرس در تهران برگزار شد. در این نشست که پیرامون مسائل متعددی درباره روابط میان ایران، افغانستان و روسیه بحث شد، پیشنهادهای متنوعی از سوی استادان ارائه گردید. با عطف به توانایی های این دو نهاد در دو کشور ایران و روسیه، به نظر می­رسد کنشگران غیردولتی مانند انجمن علمی مطالعات صلح ایران و یا مراکزی مانند مرکز اطلاعات علمی و تحلیلی آکادمی علوم روسیه توانایی ایجاد کارگروه و کمیسیونی مشترک از نخبگان دو مرکز و همچنین تشکیل کارگروه­های مختلف از کنشگران نخبه غیردولتی و دولتی را در سرتاسر منطقه دارند. بازیگران نامبرده به همت توانایی­های گوناگون از یکسو و از سوی دیگر به جهت وجود برخی اشتراکات در سیاست­های میان ملت­ها و دولت­ها می­توانند در کمیسیون­های متشکله به گفتگو و تبادل آرا بپردازند و در حقیقت به عنوان کنشگرانی غیردولتی به مثابه اتاق فکر برای دستگاه سیاست خارجی دو دولت و دولت­های دیگر منطقه باشند. همچنین در صورت پشتیبانی دولت­های منطقه، می­توان از توانایی اساتید و تحلیلگران دیگر کشورها نیز  در جهت ارائه راهکار و پیشنهاد برای حل بحران­های گوناگون و حتی جلوگیری از بحران و ارائه دیپلماسی پیشگیرانه استفاده نمود. برای عملی شدن نقش این کنشگران پارادیپلماتیک بی تردید نیاز به تشکیل کمیسیونی فرامرزی میان دو کشور و دیگر کشورهای منطقه می­باشد. امید است که با کنشگری موسسات دغدغه مند، هر روزه شاهد افزایش بیشتر همگرایی در منطقه و ایجاد صلح بیشتر باشیم.

[۱] Michael Keating

[۲] NCGs

[۳] Noe Cornago